દિલીપ પટેલ
Cow population decreased: 26 એપ્રિલ,2025ના રોજ “એનિમલ હેલ્થ ટેક્સ અ ટીમ”ની થીમ પર પશુ ચિકિત્સા દિવસ હતો, ત્યારે ગુજરાતમાં પશુઓની સ્થિતી કેવી છે તે તપાસવામાં આવી રહ્યું છે. બે દાયકામાં દૂધ ઉત્પાદનમાં 9.26 ટકા વર્ષે 118.91 લાખ મેટ્રિક ટનનો વધારો થયો પણ પશુઓની સંખ્યામાં કોઈ વધારો થયો નથી. 2019ની વસતિ ગણતરીના આંકડા પ્રગટ કરતાં જણાવ્યા મુજબ સૌથી વધુ પશુધન પશ્ચીમ બંગાળમાં હતું. 2018ની તુલનાએે પશ્ચિમ બંગાળમાં પશુધનમાં 23.32 ટકા વધારો નોંધાયો હતો. ત્યારબાદ અનુક્રમે તેલંગાણામાં 22.21 ટકા,આંધ્ર પ્રદેશમાં 15.79 ટકા, બિહારમાં 10.67 ટકા અને મધ્ય પ્રદેશમાં 11.81 ટકા વધારો નોંધાયો હતો. ગુજરાતમાં ફક્ત 0.95 ટકા વધારો નોંધાયો હતો.
2021 પ્રમાણે ગુજરાતમાં ગાયોની સંખ્યામાં ચિંતાજનક ઘટાડો, 7 વર્ષમાં 3.50 લાખ ગાયો ઘટી, સામે ભેંસની સંખ્યા 1.50 લાખ વધી છે.
7 વર્ષમાં ગાય ઘટી
ભારત સરકારના પશુઓની વસતિ ગણતરીના પ્રાપ્ત આંકડા પ્રમાણે, ગુજરાતમાં ગાયોની સંખ્યા વર્ષ 2012માં 99,83,953 સુધી પહોંચી ગઈ હતી, પરંતુ 2019માં આ સંખ્યા ઘટીને 96,33,637 થઈ ગઈ , એટલે કે ગાયોની સંખ્યામાં સાત વર્ષના સમયગાળામાં 3.50 લાખનો ઘટાડો થયો હતો.
ગાય અને બળદ સરખા હોવા જોઈએ પણ બળદોની સંખ્યા 16 લાખ 2025માં હોવાનો અંદાજ છે. જે ખરેખર 96 લાખ હોવા જોઈએ. આમ 80 લાખ બળદ ઓછા છે. જે કાંતો પશુપાલકોએ પશુવાડે મોકલી દીધા, કાંતો છૂટા મૂકી દીધા, કાંતો છાસ પીવડાવી મારી નાંખ્યા, કાંતો કતલ ખાને ગયા છે. ભાજપના નેતા મેનકા ગાંધીએ આરોપ મૂક્યો હતો કે, ગુજરાતનું ગૌ વંશ મહારાષ્ટ્રમાં કતલખાને મોકલવામાં આવે છે.
ગુજરાત રાજ્યમાં ભેંસોની સંખ્યા 1 કરોડથી વધુ બીજી તરફ, ભારત સરકારની ગણતરી મુજબ આ સમયગાળામાં ભેંસોની સંખ્યામાં 1.52 ટકાનો વધારો નોંધાયો છે. રાજ્યમાં વર્ષ 2012માં 10,385,574 હતી, જે વર્ષ 2019માં વધીને 10,543,250 થઈ.
929 પશુ દવાખાના
929જિલ્લા પંચાયત સંચાલિત પશુ દવાખાના, ૫૫૨ જિલ્લા પંચાયત સંચાલિત પ્રાથમિક પશુ સારવાર કેન્દ્ર, 460 જેટલા ફરતા પશુ દવાખાના, 127 કેન્દ્ર પુરુસ્કૃત ફરતા પશુ દવાખાના, 34 વિવિધલક્ષી પશુ ચિકિત્સાલય અને 21 પશુ રોગ અન્વેષણ એકમો છે. પોણા ત્રણ કરોડ પશુને આરોગ્ય રક્ષા કવચ મળે છે.
650પશુ ચિકિત્સકો
પશુઓને સારવાર, રસીકરણ અને કૃમિનાશક દવાઓ જેવી આવશ્યક આરોગ્ય સેવાઓ તેમજ પશુઓના પ્રજનન, વ્યંધત્વ નિવારણ અને પોષણ સંબંધિત માર્ગદર્શન આપવા માટે ગુજરાતમાં અત્યારે પશુઓની ચિકિત્સા માટે કુલ 4,276 ચિકિત્સકો (વેટરિનેરિયન) નોંધાયેલા છે. જેમાંથી 650 ચિકિત્સકો સરકારી સેવાઓ હેઠળ, 950 ચિકિત્સકો વિવિધ ડેરી સંઘોમાં, 500થી વધુ ચિકિત્સકો GVK-EMRIની સેવાઓમાં, 350 ચિકિત્સકો યુનિવર્સિટીઓમાં, 800થી વધુ ચિકિત્સકો પ્રાઈવેટ સેક્ટરમાં તેમજ 1,000થી વધુ ચિકિત્સકો બેંક/ઈન્સ્યુરન્સ/ફાર્મા જેવા અન્ય સેક્ટરમાં કાર્યરત છે.
અનેરો દિવસ
2000થી દર વર્ષે 26 એપ્રિલને “એનિમલ હેલ્થ ટેક્સ અ ટીમ”ની થીમ પર પશુ ચિકિત્સા દિવસ ઉજવવામાં આવે છે.
માથાદીઠ 700 ગ્રામ/દિન દૂધ
બે દાયકા દરમિયાન ગુજરાતમાં વિકસેલા સુદ્રઢ પશુ આરોગ્ય માળખાને પરિણામે આ સમયગાળામાં રાજ્યના દૂધ ઉત્પાદનમાં 118.91 લાખ મેટ્રિક ટનનો વધારો થયો છે. રાજ્યમાં દૂધની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા પણ 333 ગ્રામ પ્રતિ દિનથી વધીને અત્યારે 700 ગ્રામ પ્રતિ દિન થઇ છે.
રાજ્યના કુલ 79.15 લાખ જેટલા શહેરી વિસ્તારમાં ઘરો અને 73.50 લાખ જેટલા ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં એમ કુલ 152.65 લાખ ઘરોમાં ઘર દીઠ પશુઓની ગણતરી કરાય છે.
ગુજરાતમાં ગાયો ઘટી, ભેંસો વધી
2019માં કરવામાં આવેલી ગાય તથા ભેંસોની વસતિ ગણતરીમાં આ બાબત સામે આવી રહી છે. એ મુજબ ગુજરાતમાં ગાયોની સંખ્યા સાત વર્ષમાં ઘટી છે, જ્યારે ભેંસોની સંખ્યા આ સમય દરમિયાન વધી છે. શક્યતા છે કે પશુપાલકો દૂધનું ઉત્પાદન વધારવા માટે ગાય કરતાં ભેંસ રાખવાનું વધારે પસંદ કરી રહ્યા હોય.
7 વર્ષમાં ભેંસો વધી, ગાયો ઘટી
દેશમાં ગૌધનની સંખ્યા 19.24 કરોડ સમગ્ર દેશમાં ગાયની વસતિના આંકડા પ્રમાણે, 2012માં ગાયોની વસતિ 19.09 કરોડ ગૌધન હતું, જે 2019માં વધીને 19.24 કરોડ થયું છે. ગાયના પોપ્યુલેશન મામલે પશ્ચિમ બંગાળ, ઉત્તરપ્રદેશ, મધ્યપ્રદેશ, બિહાર અને મહારાષ્ટ્ર ટોપ ફાઈવ રાજ્યોમાં સ્થાન ધરાવે છે. ઉપરાંત રાજસ્થાન, ઝારખંડ, આસામ, છત્તીસગઢ અને ઓડિશામાં પણ ગાયોની વસતિ વધી છે. બીજી તરફ, દેશમાં ભેંસની વસતિ 2012માં 10.87 કરોડ હતી, જે 2019માં વધીને 10.98 કરોડ થઇ છે.
ભારતમાં વસતી
પશુ 1912 (કરોડમાં) 1919 (કરોડમાં) – વધારો અથવા ઘટાડો ટકામાં
ગાય 19.249 – 19.09 +0.83
ભેંસ 10.87 10.985 +1.06
ઘેટા 6.507 7.426 +1.43
બકરી 13.517 14.888 +10.14
ભૂંડ 1.029 0.906 -12.03
મિથુન 0.03 0.038 26.66
યાક 0.008 0.006 -25
ઘોડા 0.063 0.034 -45.58
ખચ્ચર 0.02 0.008 -57.09
ગધેડા 0.032 0.012 -61.23
ઉંટ 0.04 0.025 -37.05
કુલ 51.206 53.578 0.0463
દેશમાં ગાયની વસતીમાં દેશી પ્રજાતિની સંખ્યા 5.5% ઘટી છે. 2013માં થયેલા 19મા પશુધન સરવેમાં દેશના ગોધનમાં 79% દેશી પ્રજાતિની હતી. 2019ના 20મા પશુધન સરવેમાં દેશી પ્રજાતિની ગાય 73.5% રહી ગઈ. પશુધનમાં ગાયમાં જ ઘટાડો નોંધાયો છે. 19મા સરવેમાં ગાયો 37.3% હતી જે 20મા સરવેમાં 36% પર આવી ગઈ.
પશુપાલન મંત્રાલયે ગુરુવારે 20મા લાઈવસ્ટૉક(પશુધન) સરવેનો પ્રજાતિ અનુસાર રિપોર્ટ જારી કર્યો. તેમાં 41 દેશી અને 4 વિદેશી પ્રજાતિના ગોધનનો સરવે કરવે કરાયો. જોકે 19મા સરવેમાં 37 દેશી અને 4 વિદેશી પ્રજાતિનો સરવે કરાયો હતો. ગીર પ્રજાતિની ગાયો 4.8%ની ભાગીદારી સાથે નંબર-1 પર છે. ગત સરવેમાં ગીરની ગાયો 3.4% હતી. આ દરમિયાન ગીર ગાયોની સંખ્યામાં 17,44,790નો વધારો નોંધાયો છે.
19મા સરવેમાં હરિયાણાની પ્રજાતિની ગાય સંખ્યાની દૃષ્ટિએ પહેલા ક્રમે હતી. કુલ ગાયોમાં તેમની સંખ્યા 4.15% હતી જે 20મા સરવેમાં ઘટીને 1.9% રહી ગઈ. હરિયાણા પ્રજાતિની 41.5% ગાય યુપી, 20.6% હરિયાણા અને 8.5% રાજસ્થાનમાં છે. સૌથી વધુ 34.7% ગાયો પ.બંગાળમાં છે. 25.6% ગુજરાત અને 15.2% રાજસ્થાનમાં છે.
સાહીવાલ ગાયોની સંખ્યા આશરે 22% વધી છે. આ પ્રજાતિ સૌથી વધુ 44.2% પ.બંગાળમાં છે. આસામની લખીમી પ્રજાતિની ગાય બીજા ક્રમે છે. નવા સરવેમાં કુલ ગોધનમાં લખીમી ગાયની ભાગીદારી 4.8% છે. બિહાર અને ઝારખંડમાં મળી આવતી બચ્ચૌર પ્રજાતિની ગાયોની વસતી ત્રણ ગણી વધી છે. તેમાં 77% ઝારખંડ અને 23% બિહારમાં છે. ગુજરાત, રાજસ્થાનની કાંકરેજ ગાયોની વસતી 1.6% રહી ગઈ છે.
1 જાન્યુઆરી 2024 પ્રમાણે
પશુધન ક્ષેત્રે 2014-15થી 2021-22 દરમિયાન 13.36% ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) થી વૃદ્ધિ પામી છે. કુલ કૃષિ અને સંલગ્ન ક્ષેત્રોમાં પશુધનનું યોગદાન 24.38 ટકા (2014-15) થી વધીને 30.19 ટકા (2021-22) થયું છે. પશુધન ક્ષેત્રે 2021-22માં કુલ જીવીએમાં 5.73 ટકા યોગદાન આપ્યું છે.
પશુધન વસ્તી
દેશમાં 20મી પશુધન વસ્તી ગણતરી મુજબ લગભગ 303.76 મિલિયન બોવાઇન (ઢોર, ભેંસ, મિથુન અને યાક), 74.26 મિલિયન ઘેટાં, 148.88 મિલિયન બકરા, 9.06 મિલિયન ડુક્કર અને લગભગ 851.81 મિલિયન મરઘાં છે.
ડેરી સેક્ટર
ડેરી એ એકમાત્ર સૌથી મોટી કૃષિ કોમોડિટી છે જે રાષ્ટ્રીય અર્થતંત્રમાં 5 ટકા યોગદાન આપે છે અને 8 કરોડથી વધુ ખેડૂતોને સીધી રોજગારી આપે છે. વૈશ્વિક દૂધ ઉત્પાદનમાં ભારત 24.64 ટકા યોગદાન સાથે દૂધ ઉત્પાદનમાં પ્રથમ ક્રમે છે. દૂધ ઉત્પાદન છેલ્લા 9 વર્ષોમાં 5.85%ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) થી વધી રહ્યું છે જે 2014-15 દરમિયાન 146.31 મિલિયન ટનથી વધીને 2022-23 દરમિયાન 230.58 મિલિયન ટન થયું હતું. વર્ષ 2021 (ફૂડ આઉટલુક જૂન’ 2023) ની તુલનામાં 2022 દરમિયાન વિશ્વ દૂધ ઉત્પાદનમાં 0.51% નો વધારો થયો છે. ભારતમાં 2022-23 દરમિયાન દૂધની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા 459 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ છે જે 2022 (ફૂડ આઉટલુક જૂન, 2023)માં વિશ્વની સરેરાશ 322 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ હતી.
ઇંડા અને માંસ ઉત્પાદન
ફૂડ એન્ડ એગ્રીકલ્ચર ઓર્ગેનાઈઝેશન કોર્પોરેટ સ્ટેટિસ્ટિકલ ડેટાબેઝ (FAOSTAT) ઉત્પાદન ડેટા (2021), ભારત ઇંડા ઉત્પાદનમાં બીજા ક્રમે અને માંસ ઉત્પાદનમાં વિશ્વમાં 5મું સ્થાન ધરાવે છે. દેશમાં ઈંડાનું ઉત્પાદન 2014-15માં 78.48 અબજથી વધીને 2022-23માં 138.38 અબજ થયું છે. દેશમાં ઇંડાનું ઉત્પાદન છેલ્લા 9 વર્ષોમાં 7.35% ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) થી વધી રહ્યું છે. ઈંડાની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા 2014-15માં 62 ઈંડાની સામે 2022-23માં વાર્ષિક 101 ઈંડા છે. દેશમાં માંસનું ઉત્પાદન 2014-15માં 6.69 મિલિયન ટનથી વધીને 2022-23માં 9.77 મિલિયન ટન થયું છે.
પશુપાલન અને ડેરી યોજનાઓ
રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશન: સ્વદેશી બોવાઇન જાતિઓના વિકાસ અને સંરક્ષણ માટે.
રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશનની મુખ્ય સિદ્ધિઓ/ હસ્તક્ષેપ
રાષ્ટ્રવ્યાપી કૃત્રિમ બીજદાન કાર્યક્રમ- તારીખ સુધીમાં 6.21 કરોડ પ્રાણીઓને આવરી લેવામાં આવ્યા છે, 7.96 કરોડ કૃત્રિમ બીજદાન કરવામાં આવ્યું છે અને 4.118 કરોડ ખેડૂતોને આ કાર્યક્રમ હેઠળ લાભ મળ્યો છે.
દેશમાં IVF ટેક્નોલોજીનો પ્રચારઃ તારીખ 19124 સુધીમાં આ કાર્યક્રમ હેઠળ ટ્રાન્સફર કરાયેલા 10331 ગર્ભ અને 1621 વાછરડાંમાંથી 19124 સક્ષમ ભ્રૂણનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે.
લિંગ વર્ગીકૃત વીર્ય ઉત્પાદન: 90% સચોટતા સુધી માત્ર માદા વાછરડાંના ઉત્પાદન માટે લિંગ વર્ગીકૃત વીર્ય ઉત્પાદન દેશમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. આ કાર્યક્રમ હેઠળ, ખેડૂતોને ખાતરીપૂર્વકની સગર્ભાવસ્થા પર 750 રૂપિયા અથવા સોર્ટ કરેલા વીર્યની કિંમતના 50%ની સબસિડી ઉપલબ્ધ છે.
ડીએનએ આધારિત જીનોમિક સિલેક્શન: નેશનલ ડેરી ડેવલપમેન્ટ બોર્ડે દેશી જાતિના ચુનંદા પ્રાણીઓની પસંદગી માટે ઇન્ડસચીપ વિકસાવી છે અને રેફરલ વસ્તી બનાવવા માટે ચિપનો ઉપયોગ કરીને 28315 પ્રાણીઓને જીનોટાઇપ કરવામાં આવ્યા છે. વિશ્વમાં પ્રથમ વખત, ભેંસોની જીનોમિક પસંદગી માટે BUFFCHIP વિકસાવવામાં આવી છે અને અત્યાર સુધીમાં, 8000 ભેંસોને રેફરલ વસ્તી બનાવવા માટે જીનોટાઈપ કરવામાં આવી છે.
પ્રાણીઓની ઓળખ અને શોધી શકાય છે: 53.5 કરોડ પ્રાણીઓ (ઢોર, ભેંસ, ઘેટા, બકરા અને ડુક્કર) 12 અંકના UID નંબર સાથે પોલીયુરેથીન ટેગનો ઉપયોગ કરીને ઓળખવામાં આવી રહ્યા છે અને નોંધણી કરવામાં આવી રહી છે.
સંતતિ પરીક્ષણ અને વંશાવલિની પસંદગી: ગીર, શૈવાલ દેશી જાતિના પશુઓ અને મુર્રાહ, મહેસાણાની ભેંસોની દેશી જાતિ માટે વંશ પરીક્ષણ કાર્યક્રમ અમલમાં મૂકવામાં આવ્યો છે.
રાષ્ટ્રીય ડિજિટલ પશુધન મિશન: પશુપાલન અને ડેરી વિભાગે NDDB સાથે “નેશનલ ડિજિટલ લાઇવસ્ટોક મિશન (NDLM) નામનું ડિજિટલ મિશન હાથ ધર્યું છે. આનાથી પ્રાણીઓની ઉત્પાદકતામાં સુધારો કરવામાં મદદ મળશે, પ્રાણીઓ અને મનુષ્ય બંનેને અસર કરતા રોગોને નિયંત્રિત કરવામાં, સ્થાનિક અને નિકાસ બજારો માટે ગુણવત્તાયુક્ત પશુધન અને પશુધનની ખાતરી કરવામાં મદદ મળશે.
બ્રીડ મલ્ટીપ્લીકેશન ફાર્મ્સ: નસ્લ ગુણાકાર ફાર્મની સ્થાપના માટે આ યોજના હેઠળ ખાનગી સાહસિકોને મૂડી ખર્ચ (જમીનની કિંમત સિવાય) પર 50% (ખેતર દીઠ રૂ. 2 કરોડ સુધી) સબસિડી આપવામાં આવે છે. આજની તારીખે વિભાગે 111 બ્રીડ મલ્ટીપ્લીકેશન ફાર્મની સ્થાપનાને મંજૂરી આપી છે.
ડેરી વિકાસ માટેનો રાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમ: વિભાગ ફેબ્રુઆરી-2014 થી સમગ્ર દેશમાં કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની યોજના – “નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર ડેરી ડેવલપમેન્ટ (NPDD)” લાગુ કરી રહ્યું છે. જુલાઈ 2021 માં, દૂધ અને દૂધની બનાવટોની ગુણવત્તા વધારવા અને 2021-22 થી 2025-26 સુધી અમલીકરણ માટે સંગઠિત પ્રાપ્તિ, પ્રક્રિયા, મૂલ્યવર્ધન અને માર્કેટિંગનો હિસ્સો વધારવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર ડેરી ડેવલપમેન્ટ (NPDD) યોજનાનું પુનર્ગઠન કરવામાં આવ્યું છે. . આ યોજનામાં બે (2) ઘટકો છે:- ઘટક A: ખેડૂતને ગ્રાહક સાથે જોડતી કોલ્ડ ચેઈન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સહિત ગુણવત્તાયુક્ત દૂધ માટે ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર બનાવવું અને મજબૂત કરવું.
પ્રગતિ
28 રાજ્યો અને 2 કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 2014-15 થી 2023-24 (30.11.2023) દરમિયાન 195 પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે જેની કુલ કિંમત રૂ. 3311.10 કરોડ (કેન્દ્રીય શેર રૂ. 2479.06 કરોડ) આ પ્રોજેક્ટ્સના અમલીકરણ માટે 1824.60 કરોડ રૂપિયા જારી કરવામાં આવ્યા છે. રૂ. 1429.62 કરોડ મંજૂર પ્રોજેક્ટ હેઠળ વાપરવામાં આવ્યા છે.
15.82 લાખ નવા ખેડૂતોને ડેરી સહકારી મંડળીઓના સભ્યપદનો લાભ આપવામાં આવ્યો હતો અને પ્રોજેક્ટ હેઠળ 57.31 લાખ લિટર વધારાના દૂધની ખરીદી કરવામાં આવી હતી.
82 ડેરી પ્લાન્ટને 22.30 લાખ લિટર પ્રતિ દિવસ વધારાની/નવી દૂધ પ્રોસેસિંગ ક્ષમતાના નિર્માણ સાથે મજબૂત બનાવવામાં આવ્યા છે.
3864 બલ્ક મિલ્ક કુલર 84.4 લાખ લિટરની ક્ષમતાવાળા દૂધ ઉત્પાદકો પાસેથી દૂધ મેળવ્યા પછી તરત જ દૂધને ઠંડુ કરવા અને દૂધનો બગાડ ઘટાડવા માટે ગ્રામ્ય સ્તરના દૂધ સંગ્રહ કેન્દ્રો પર સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે.
30074 ઓટોમેટિક મિલ્ક કલેક્શન યુનિટ અને ડેટા પ્રોસેસિંગ અને મિલ્ક કલેક્શન યુનિટ અને 5205 નંબરના ઈલેક્ટ્રોનિક મિલ્ક એડલ્ટરેશન ટેસ્ટિંગ મશીનો ગ્રામ્ય સ્તરની ડેરી સહકારી મંડળીઓમાં સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે જેથી ખેડૂતોને દૂધના પરીક્ષણ અને ચૂકવણીમાં પારદર્શિતા આવે.
આ કાર્યક્રમ હેઠળ, 233 ડેરી પ્લાન્ટ પ્રયોગશાળાઓ (સુવિધાઓ ધરાવતી નથી) દૂધમાં ભેળસેળને શોધી કાઢવા માટે સજ્જ કરવામાં આવી છે અને 15 રાજ્યોમાં એક રાજ્ય કેન્દ્રીય પ્રયોગશાળાની સ્થાપના કરવામાં આવી રહી છે.
NPDD ના ઘટક B: સહકારી (DTC) દ્વારા ડેરી ઉત્પાદન
સંગઠિત બજારમાં ખેડૂતોની પહોંચ વધારીને દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનોના વેચાણમાં વધારો કરવો, ડેરી પ્રોસેસિંગ સુવિધાઓ અને માર્કેટિંગ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને અપગ્રેડ કરવું અને ઉત્પાદકોની માલિકીની સંસ્થાઓની ક્ષમતામાં વધારો કરવો, જેનાથી પ્રોજેક્ટ વિસ્તારમાં દૂધ ઉત્પાદકોને વળતરમાં વધારો કરવામાં યોગદાન આપવું.
પ્રગતિ
DTC NPDD કમ્પોનન્ટ B હેઠળ કુલ 22 પ્રોજેક્ટ મંજૂર કરવામાં આવ્યા છે, જેની કુલ પ્રોજેક્ટ કિંમત રૂ. 1130.63 કરોડ છે જેમાં રૂ. 705.53 કરોડના લોન ઘટક, રૂ. 329.70 કરોડના અનુદાન ઘટક અને રૂ. 95.40 Crના નિર્માતા સંસ્થાઓ (PIs)નો હિસ્સો છે. કુલ રૂ. 74.025 કરોડની ગ્રાન્ટ અને રૂ. 10.00 કરોડની લોન નેશનલ ડેરી ડેવલપમેન્ટ બોર્ડને પ્રોજેકટના અમલીકરણ માટે PI ને વધુ વિતરિત કરવા માટે બહાર પાડવામાં આવી છે.
પ્રોજેક્ટ સમયગાળાના અંત સુધીમાં, 279,000 ખેડૂતો (50% મહિલાઓ)ની વધારાની નોંધણી સાથે 7703 નવી દૂધ સંગ્રહ મંડળીઓ બનાવવામાં આવશે. તે દરરોજ 13.41 લાખ લિટર વધારાના દૂધની પ્રાપ્તિ, 350 MTPD ની મૂલ્યવર્ધિત ઉત્પાદનો ઉત્પાદન ક્ષમતા અને 486 MTPD ની પશુઆહાર ઉત્પાદન ક્ષમતા પણ બનાવશે.
ડેરી પ્રવૃત્તિઓમાં રોકાયેલા ડેરી સહકારી અને ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનોને સહાયક (SDCFPO):
પ્રગતિ/સિદ્ધિઓ (30.11.2023 મુજબ):
વ્યાજ સબવેન્શન રકમની કુલ મંજૂરી @ 2%: રૂ. 619.42 કરોડ છે
સહકારી/એફપીઓ દ્વારા મેળવેલ કુલ કાર્યકારી મૂડી લોન: રૂ. 47183.76 કરોડ
સહાયિત કુલ સહકારી/ઉત્પાદક સંસ્થાઓ: 62 સંખ્યા.
વ્યાજ સહાયની કુલ રકમ બહાર પાડવામાં આવી: રૂ. 453.74 (રૂ. 243.74 કરોડ નિયમિત વ્યાજ સહાય તરીકે અને રૂ. 210.00 કરોડ વધારાની વ્યાજ સબવેન્શન રકમ તરીકે
ડેરી પ્રોસેસિંગ એન્ડ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ (ડીઆઈડીએફ): ડેરી પ્રોસેસિંગ એન્ડ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ (ડીઆઈડીએફ) વિશેની માહિતી નીચે મુજબ છે:
સપ્ટેમ્બર 2023 સુધીમાં, 12 રાજ્યોમાંથી 37 પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે. નાણાકીય અને ભૌતિક વિગતો નીચે મુજબ છે:
નાણાકીય (સપ્ટેમ્બર 2023 મુજબ):
કુલ મંજૂર પ્રોજેક્ટ ખર્ચઃ રૂ. 6776.87 કરોડ
લોન મંજૂર: રૂ. 4575.22 કરોડ
ધિરાણ આપતી એજન્સીઓ દ્વારા EEB ને આપવામાં આવેલ લોન: રૂ. 2513.38 કરોડ
નાબાર્ડને ભારત સરકાર દ્વારા જાહેર કરાયેલ વ્યાજ સહાય: રૂ. 88.11 કરોડ
શારીરિક (સપ્ટેમ્બર 2023 મુજબ):
દૂધ પ્રોસેસિંગ ક્ષમતા સ્થાપિત: 69.95 LLPD
દૂધ ઠંડુ કરવાની ક્ષમતા સ્થાપિત: 3.40 LLPD
સૂકવણી ક્ષમતા સ્થાપિત: 265 MTPD
VAP ક્ષમતા સ્થાપિત: 11.74 LLPD (દૂધ સમકક્ષ)
રાષ્ટ્રીય પશુધન મિશન: યોજનાનું ધ્યાન રોજગાર નિર્માણ, ઉદ્યોગસાહસિકતા વિકાસ તરફ છે; પશુદીઠ ઉત્પાદકતામાં વધારો અને આમ માંસ, બકરીના દૂધ, ઈંડા અને ઊનના ઉત્પાદનમાં વધારો કરવાનો લક્ષ્યાંક. રાષ્ટ્રીય પશુધન મિશન હેઠળ, પ્રથમ વખત, કેન્દ્ર સરકાર વ્યક્તિઓ, SHGs, JLGs, FPOs, વિભાગ 8 કંપનીઓ, FCO ને હેચરી અને બ્રૂડર મધર યુનિટ્સ, ઘેટાં અને બકરી જાતિના ગુણાકાર સાથે પોલ્ટ્રી ફાર્મની સ્થાપના કરવા માટે સીધી 50% સબસિડી પ્રદાન કરી રહી છે. ફાર્મ, પિગરી ફાર્મ અને ફીડ અને ચારા એકમો. અત્યાર સુધીમાં, DAHD દ્વારા 1160 અરજીઓ મંજૂર કરવામાં આવી છે અને 498 લાભાર્થીઓને સબસિડી તરીકે રૂ. 105.99 કરોડ જાહેર કરવામાં આવ્યા છે.
પશુપાલન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ: વ્યક્તિગત ઉદ્યોગસાહસિકો, ખાનગી કંપનીઓ, MSME, ખેડૂત ઉત્પાદક સંસ્થાઓ (FPOs) અને વિભાગ 8 કંપનીઓ દ્વારા રોકાણોને પ્રોત્સાહન આપવા માટે (i) ડેરી પ્રોસેસિંગ અને મૂલ્યવર્ધન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, (ii) માંસ પ્રક્રિયામાં મૂલ્ય વધારાનું ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સ્થાપિત કરવા. અને (iii) એનિમલ ફીડ પ્લાન્ટ. (iv) પશુ/ભેંસ/ઘેટા/બકરી/ડુક્કર માટે જાતિ સુધારણા ટેકનોલોજી અને જાતિના ગુણાકારના ફાર્મ અને તકનીકી રીતે સહાયિત મરઘાં ફાર્મ. અત્યાર સુધીમાં, કુલ પ્રોજેક્ટ ખર્ચ સાથે બેંકો દ્વારા મંજૂર કરાયેલ 343 પ્રોજેક્ટ્સ રૂ. 8666.72 કરોડ અને કુલ પ્રોજેક્ટમાંથી રૂ. 5713.64 કરોડ ટર્મ લોન છે. નું ભંડોળ રૂ. 2023-24 દરમિયાન 50.11 કરોડ જારી કરવામાં આવ્યા છે.
પશુધન
આરોગ્ય અને રોગ નિયંત્રણ કાર્યક્રમ: રસીકરણ દ્વારા આર્થિક અને ઝૂનોટિક મહત્વ ધરાવતા પશુ રોગોના નિવારણ, નિયંત્રણ અને નિયંત્રણ માટે. આજની તારીખ સુધી, કાન પર ટેગ લગાવેલા પ્રાણીઓની કુલ સંખ્યા લગભગ 25.46 કરોડ છે. FMDના બીજા રાઉન્ડમાં અત્યાર સુધીમાં 24.18 કરોડ પશુઓને રસી આપવામાં આવી છે. FMD રસીકરણનો રાઉન્ડ III અને IV ચાલી રહ્યો છે. અત્યાર સુધીમાં, રાઉન્ડ III અને રાઉન્ડ IV માટે અનુક્રમે 12.61 અને 1.80 કરોડ પ્રાણીઓને રસી આપવામાં આવી છે. અત્યાર સુધીમાં 2.71 કરોડ પ્રાણીઓને બ્રુસેલા સામે રસી આપવામાં આવી છે. 3.32 કરોડ ઘેટાં અને બકરાંને PPR સામે રસી આપવામાં આવી છે અને 28.16 લાખ ભૂંડને CSF સામે રસી આપવામાં આવી છે. 26 રાજ્યો/ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 2896 મોબાઈલ વેટરનરી યુનિટ્સ (MVUs) ખરીદવામાં આવ્યા છે, જેમાંથી 2237 MVU 14 રાજ્યોમાં કાર્યરત છે.
પશુધન વસ્તી ગણતરી અને સંકલિત નમૂના સર્વેક્ષણ યોજના
સંકલિત નમૂના સર્વે: મુખ્ય પશુધન ઉત્પાદનો (MLP) જેમ કે દૂધ, ઇંડા, માંસ અને ઊનનો અંદાજ બહાર લાવવા. અંદાજ વિભાગના મૂળભૂત પશુપાલન આંકડા (BAHS)ના વાર્ષિક પ્રકાશનમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. તાજેતરમાં, 2022-23 સમયગાળા માટે મૂળભૂત પશુપાલન આંકડા (BAHS)-2023 પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે.
પશુધન વસ્તી ગણતરી: ગ્રામીણ અને શહેરી વિસ્તારોમાં ઘરગથ્થુ સ્તર સુધી પશુધનની વસ્તી, જાતિ મુજબ અને જાતિ પ્રમાણે વય, જાતિ-સંરચના વગેરેની માહિતી પૂરી પાડવા માટે. 20મી પશુધન વસ્તી ગણતરી વર્ષ 2019માં તમામ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના પશુપાલન વિભાગની ભાગીદારીથી હાથ ધરવામાં આવી હતી. “20મી પશુધન વસ્તી ગણતરી-2019” નામનો અખિલ ભારતીય અહેવાલ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યો છે જેમાં પશુધનની પ્રજાતિ મુજબ અને રાજ્ય મુજબની વસ્તી છે. ઉપરોક્ત ઉપરાંત, વિભાગે પશુધન અને મરઘાં (20મી પશુધન વસ્તી ગણતરીના આધારે) પર જાતિ મુજબનો અહેવાલ પણ પ્રકાશિત કર્યો છે. આગામી પશુધન વસ્તી ગણતરી 2024 માં થવાની છે.
દૂધ સહકારી અને દૂધ ઉત્પાદક કંપનીઓના ડેરી ખેડૂતો માટે કિસાન ક્રેડિટ કાર્ડ્સ (KCC): 10.11.2023 સુધીમાં, AHD ખેડૂતો માટે 29.87 લાખથી વધુ તાજા KCC મંજૂર કરવામાં આવ્યા હતા.
વન્ય પ્રાણી
2020માં કરાયેલી વન્યજીવ વસ્તી ગણતરી મુજબ, 674થી વધુ એશિયાઈ સિંહની સંખ્યા છે. જ્યારે વર્ષ 2023ની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે, 2.24 લાખથી વધુ નીલગાય, 2 લાખથી વધુ વાંદરા, 1 લાખથી વધુ જંગલી સુવર અને ચિત્તલ જોવા મળે છે. તેમજ 9170 કાળિયાર, 8221 સાંભર, 6208 ચિંકારા, 2299 શિયાળ, 2274 દીપડા, 222 વરુ સહિતના પ્રાણીઓની સંખ્યા નોંધાઈ છે. જ્યારે વર્ષ 2024માં કરવામાં આવેલી વસ્તી ગણતરી મુજબ, 7672 ઘુડખર, કોબ્રા, કોમન ક્રેટ, સો-સ્કેલ્ડ વાયપર સહિતના 300થી વધુ ઝેરી સાપ, 680 ડોલ્ફિન સહિત રાજ્યમાં કુલ 5.65 લાખથી વધુ વન્ય પ્રાણીઓની વસ્તી છે.
આ પણ વાંચોઃ
Pahalgam Attack: પ્રવાસીઓ પર હુમલો કરનાર આતંકીઓની સંખ્યા કેટલી હતી? NIAની તપાસમાં ખુલાસો
Ahmedabad: 21 વર્ષના વિલંબ બાદ ગાંધીનગર સચિવાલય સુધી અમદાવાદથી મેટ્રો દોડતી થઈ!
MP Accident: મધ્યપ્રદેશના મંદસૌરમાં ઇકો વાન કુવામાં ખાબકતાં 10ના મોત
UP: સપા સાંસદ રામજીલાલ સુમનના કાફલા પર હુમલો, વાહનો પર ટાયરો ફેંક્યા, શું છે મામલો?
