પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી રવિવારે કુવૈતનો બે દિવસીય પ્રવાસ પૂર્ણ કરીને પાછા આવી ગયા. પીએમ મોદીને વિદાય આપવા કુવૈતના પ્રધાનમંત્રી અહમદ અબ્દુલ્લાહ અલ-અહમદ અલ-સબાહ એરપોર્ટ પર આવ્યા હતા. પીએમ મોદીએ આ પ્રવાસને ઐતિહાસિક ગણાવ્યો છે અને કહ્યું છે કે બંને દેશ હવે વ્યૂહાત્મક ભાગીદાર બની ગયા છે.

નરેન્દ્ર મોદીની કુવૈત યાત્રા કોઈપણ ભારતીય પ્રધાનમંત્રીએ 43 વર્ષ પછી કરી છે. તે પહેલાં 1981માં ભારતની તત્કાલીન પ્રધાનમંત્રી ઇન્દિરા ગાંધી ગયા હતા. પીએમ મોદીની કુવૈત યાત્રાને અરબ દેશોના મીડિયામાં પણ ખૂબ મહત્વ મળ્યું છે. કુવૈતની કુલ 43 લાખની વસ્તીમાં 10 લાખથી વધુ ભારતીયો છે અને અહીંના કુલ શ્રમિકોમાં 30 ટકા ભારતીયો છે. કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે પીએમ મોદીની યાત્રાથી બંને દેશોના આર્થિક સંબંધોમાં વધુ ગતિ આવશે.

સાઉદી અરબથી પ્રકાશિત થતી અંગ્રેજી દૈનિક અરબ ન્યૂઝથી થિંક ટેન્ક ઑબ્ઝર્વર રિસર્ચ ફાઉન્ડેશનમાં વ્યૂહાત્મક અભ્યાસ કાર્યક્રમના ઉપનિદેશક કબીર તનેજાએ કહ્યું કે ભારત અને કુવૈત વચ્ચે હવે રક્ષા ભાગીદારી વધશે. કબીર તનેજાએ કહ્યું, ”રક્ષા ક્ષેત્રમાં બંને દેશોની ભાગીદારી વધશે. આ ઉપરાંત ફાર્મા સેક્ટરથી ભારતની નિકાસ વધશે. 2023માં ભારત વિશ્વનો ત્રીજો સૌથી મોટો ફાર્મા ઉત્પાદક દેશ હતો.”

કુવૈતના મીડિયામાં શું થઇ રહી છે ચર્ચા

‘કુવૈત નેશનલ કમિટી ફોર ધ ઇમ્પ્લિમેન્ટેશન ઓફ એજન્ડા 2030’ ના અધ્યક્ષ ડૉ. ખાલિદ-એ-મહદીએ પીએમ મોદીના પ્રવાસ વિશે કુવૈત ટાઈમ્સમાં એક લેખ લખ્યો છે. આ લેખમાં ડૉ. મહદીએ કહ્યું છે, ”2023-2024માં બંને દેશો વચ્ચે વેપાર 10.479 અબજ ડોલરનો રહ્યો. ભારતનો કુવૈતમાં નિકાસ 2.1 અબજ ડોલરનો રહ્યો અને તેમાં વાર્ષિક 34.78 ટકા વૃદ્ધિ થઈ છે. 2022માં તો ભારતે કુવૈતથી 15 અબજ ડોલરના કાચા તેલ, ગેસ અને પેટ્રોકેમિકલ ઉત્પાદનોની આયાત કરી હતી.”

ડૉ. મહદી લખે છે, ”બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો માત્ર વેપાર સુધી મર્યાદિત નથી. કુવૈતમાં 10 લાખથી વધુ ભારતીયો રહે છે. આ ગેર અરબ પ્રવાસીઓની સૌથી મોટી સંખ્યા છે. કુવૈતમાં ભારતના માત્ર મજૂરો જ નથી પરંતુ મોટી સંખ્યામાં એન્જિનિયર અને ફાઇનાન્સ સેક્ટરના પ્રોફેશનલ પણ છે.”

“બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો સદીઓ જૂના છે. ભારત કુવૈતી પરિવારો અને વેપારીઓ માટે શિક્ષણ સાથે વેપાર માટે પસંદગીનું દેશ રહ્યું છે. 20મી સદીમાં બોમ્બે કુવૈતીયો માટે એક મહત્વપૂર્ણ બિઝનેસ સેન્ટર હતું. કુવૈતના લોકોનું બોમ્બેમાં ઘર અને કંપની હોવું ખૂબ જૂની વાત છે.”

ડૉ. મહદી કહે છે, ”મુંબઈની મોહમ્મદ અલી સ્ટ્રીટ પર કુવૈતીયોની દુકાનો અને ઓફિસો ભરેલા છે. ‘મોહમ્મદ અલી સ્ટ્રીટ’ એક કુવૈતી નાટક પણ છે, જે બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધોની ઊંડાઈને દર્શાવે છે. ભારત કુવૈતની મહત્વપૂર્ણ હસ્તીઓનું જન્મસ્થાન પણ રહ્યું છે. પીએમ મોદીની યાત્રા ત્યારે થઈ છે, જ્યારે ગલ્ફ કો-ઓપરેશન કાઉન્સિલ એટલે કે જીસીસીનું અધ્યક્ષપદ કુવૈત પાસે છે.”

ડૉ. હૈલા અલ-મેકાઇમી કુવૈત યુનિવર્સિટીમાં રાજકીય વિજ્ઞાનના પ્રોફેસર છે. તેમણે કુવૈત ટાઈમ્સમાં મોદીની યાત્રા પર લખ્યું છે, ”2014માં ભારતના પ્રધાનમંત્રી બન્યા પછી મોદીએ વિદેશ નીતિને નવું સ્વરૂપ આપ્યું. ખાડીના દેશો ભારતના વિસ્તૃત પડોશી છે અને પીએમ મોદીએ અહીં ખાસ ધ્યાન આપ્યું.”

“જીસીસીનું કુવૈત છેલ્લું દેશ છે, જ્યાં પીએમ મોદીએ મુલાકાત લીધી છે. તે પહેલાં તેઓ જીસીસીના બાકીના પાંચ દેશોની મુલાકાત લઈ ચૂક્યા છે. ગલ્ફ સાથે ભારતના ઐતિહાસિક સંબંધો રહ્યા છે. ભારત સાથે ગલ્ફનો સંબંધ ઊર્જા, વેપાર અને પ્રવાસીઓથી આગળ વધીને રક્ષા, રોકાણ અને રાજકારણ સુધી પહોંચી ગયો છે.”

ખાડીના દેશોમાં પીએમ મોદી

ડૉ. હૈલાએ લખ્યું છે, ”મોદીએ ખાડીના દેશોની મુલાકાતને ઘણીવાર વ્યક્તિગત સ્પર્શ આપ્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે 2015માં યુએઈના શાસક સાથે મોટર ડ્રાઈવ કરવી. જીસીસી દેશોમાં 90 લાખથી વધુ ભારતીયો રહે છે અને જીસીસી જ ભારતનો સૌથી મોટો વેપારી ભાગીદાર છે. કોવિડ મહામારી દરમિયાન પીએમ મોદીએ કુવૈતમાં ભારતથી મેડિકલ ટીમ અને પુરવઠો મોકલ્યો હતો. આવી પહેલ પરંપરાગત ભાગીદારીથી આગળ નીકળે છે.”

કુવૈતના બીજા એક અંગ્રેજી અખબાર ‘ટાઈમ્સ કુવૈત’ એ લખ્યું છે, ભારતના કુલ વૈશ્વિક વેપારમાં જીસીસી દેશોની હિસ્સેદારી 16 ટકા છે. 2022-23માં ભારતનો જીસીસી દેશો સાથે 184 અબજ ડોલરનો વેપાર થયો હતો. પીએમ મોદીએ કુવૈત ન્યૂઝ એજન્સી કુના ને આપેલા ઇન્ટરવ્યુમાં બંને દેશોના ઐતિહાસિક સંબંધોને રેખાંકિત કર્યા છે.

પીએમ મોદીએ કુનાની ફાતમા અલ-સાલેમ ને કહ્યું, ”કુવૈત અને ભારત વચ્ચેનો વેપાર પ્રાચીન કાળથી જ છે. ફાઈલકા દ્વીપની શોધ અમારા સંયુક્ત ભૂતકાળનો પુરાવો છે. લગભગ એક સદીથી વધુ 1961 સુધી ભારતીય રૂપિયા કુવૈતમાં માન્ય ચલણ હતું. આથી જ જાણવા મળે છે કે બંને દેશો વચ્ચેના આર્થિક સંબંધો કેટલા ઊંડા હતા.”

આંતરરાષ્ટ્રીય બાબતોના નિષ્ણાત સી રાજામોહને ભારતના અંગ્રેજી અખબાર ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસમાં મોદીના કુવૈત પ્રવાસ પહેલા લખ્યું હતું, ”જ્યારે ઇરાકી નેતા સદ્દામ હુસૈને ઓગસ્ટ 1990માં કુવૈત પર હુમલો કર્યો ત્યારે ભારતમાં ગઠબંધન સરકાર હતી અને માંડ-માંડ ચાલી રહી હતી. ભારતે સદ્દામ હુસૈનના હુમલાની નિંદા પણ કરી ન હતી જ્યારે આ હકીકત કોઈથી છુપાયેલી ન હતી કે સદ્દામ હુસૈન કુવૈતને મધ્ય-પૂર્વના નકશામાંથી એક સ્વતંત્ર દેશ તરીકે મિટાવી દેવા માંગતા હતા.”

”સોવિયેત યુનિયને 1979માં અફઘાનિસ્તાન પર હુમલો કર્યો હતો, ત્યારે પણ ભારતે આલોચના કરી ન હતી અને 2022માં રશિયાએ યુક્રેન પર હુમલો કર્યો, ત્યારે પણ ભારતે નિંદા કરી ન હતી. પરંતુ કુવૈત પર સદ્દામ હુસૈનનો હુમલો થોડો અલગ હતો. સદ્દામ હુસૈન, સોવિયેત યુનિયન અને પુતિન ભારતના નજીકના ભાગીદાર રહ્યા છે. ભારતનું આલોચના ટાળવું સમજથી પરે નથી. ઘણા દેશો પોતાના ભાગીદારોને નારાજ કરવા માંગતા નથી.”

ઇસ્લામિક દેશો સાથેના સંબંધો કુવૈત સિવાય જીસીસીના ઘણા દેશોએ મોદીને તેમના સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માનથી નવાજ્યા છે. કહેવામાં આવે છે કે મોદી હિંદુત્વની છબી સાથે ખાડીના દેશો સાથેના સંબંધોને મજબૂત કરવામાં સફળ રહ્યા છે.

થિંક ટેન્ક કાર્નેગી એન્ડાઉન્મેન્ટના અબુધાબીમાં પશ્ચિમના પૂર્વ રાજદૂત એ કહ્યું હતું કે મોદીની વ્યવહારુ રાજનીતિ વાળી માનસિકતા અને મજબૂત નેતા વાળી શૈલી સાઉદી અને યુએઈ બન્નેના પ્રિન્સને પસંદ છે.

થિંક ટેન્ક કાર્નેગી એન્ડાઉન્મેન્ટએ ઓગસ્ટ 2019ના પોતાના એક રિપોર્ટમાં લખ્યું હતું, ”શરૂઆતમાં એવું લાગ્યું હતું કે નરેન્દ્ર મોદીની રાજકીય પૃષ્ઠભૂમિ અરબ પ્રાયદ્વીપ સાથેના સંબંધોને આગળ વધારવામાં અવરોધક બનશે. મોદી હિંદુ રાષ્ટ્રવાદના પ્રબળ સમર્થક છે. પૉલિટિકલ ઇસ્લામના ઉકેલમાં મોદીની સુરક્ષા સાથે જોડાયેલી દ્રષ્ટિ બન્ને દેશોના શાસકોના વિચારો સાથે મેળ ખાતી હતી. ફેબ્રુઆરી 2019માં નવી દિલ્હીમાં એક સમારંભમાં સાઉદી અરબના ક્રાઉન પ્રિન્સએ નરેન્દ્ર મોદીને પોતાના ‘મોટા ભાઈ’ ગણાવ્યા હતા.”

પૉલિટિકલ ઇસ્લામને લઈને અરબના રાજાશાહી વાળા દેશો પણ કડક રહે છે અને મોદી પણ સુરક્ષાના મામલામાં તેને લઈને કડકાઈ દાખવવાની વાત કરે છે. મધ્ય-પૂર્વના નિષ્ણાત અને થિંક ટેન્ક ઓઆરએફ ઈન્ડિયાના ફેલો કબીર તનેજાએ લખ્યું હતું, ”2002ના ગુજરાત રમખાણો દરમિયાન નવી દિલ્હીમાં ખાડીના દેશોના દૂતાવાસોએ ભારતીય વિદેશ મંત્રાલય પાસે કોઈ સ્પષ્ટીકરણની માંગણી કરી ન હતી. જોકે પાકિસ્તાન ઇસ્લામિક દેશોના સંગઠન ઓઆઈસીમાં આ મુદ્દાઓને ઉઠાવતો રહ્યો છે. પહેલા ગલ્ફ યુદ્ધમાં ભારતનો વલણ સદ્દામ હુસૈનના સમર્થનમાં હતો. 2014 પછી મોદીએ ખાડીના દેશો સાથેના સંબંધોને ખૂબ જ અસરકારક રીતે બદલ્યા છે.”

ફેબ્રુઆરી 2019માં સાઉદી અરબના ક્રાઉન પ્રિન્સ મોહમ્મદ બિન સલમાન ભારતના પ્રવાસે આવ્યા હતા. ક્રાઉન પ્રિન્સ નવી દિલ્હી એરપોર્ટ પર પહોંચ્યા ત્યારે તેમની આગવાણી માટે ભારતીય પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી ઉભા હતા. પીએમ મોદી પ્રોટોકોલ તોડીને એરપોર્ટ પર પહોંચ્યા હતા.

ક્રાઉન પ્રિન્સ ત્યારે સાઉદી અરબના પ્રધાનમંત્રી પણ બન્યા ન હતા. આ જ પ્રવાસમાં નવી દિલ્હી સ્થિત રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં સાઉદી ક્રાઉન પ્રિન્સે કહ્યું હતું, ”અમે બંને ભાઈઓ છીએ. પ્રધાનમંત્રી મોદી મારા મોટા ભાઈ છે. હું તેમનો નાનો ભાઈ છું અને તેમની પ્રશંસા કરું છું. અરબ પ્રાયદ્વીપ સાથે ભારતનો સંબંધ હજારો વર્ષ જૂનો છે. અહીં સુધી કે ઇતિહાસ લખવામાં આવ્યો તે પહેલાંથી. અરબ પ્રાયદ્વીપ અને ભારત વચ્ચેનો સંબંધ અમારા ડીએનએમાં છે.”

ભારતના પ્રવાસે આવેલા મોહમ્મદ બિન સલમાને કહ્યું હતું, ”છેલ્લા 70 વર્ષોથી ભારતના લોકો મિત્રો છે અને સાઉદીના નિર્માણમાં આ ભાગીદાર રહ્યા છે.”