1991માં જ્યારે ભારતની અર્થવ્યવસ્થા ચલણ સંકટનો સામનો કરી રહી હતી, ત્યારે નાણાં મંત્રી તરીકે મનમોહન સિંહે સરકાર નિયંત્રિત અર્થવ્યવસ્થાને લાઇસન્સ રાજથી મુક્ત કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. તેનો પરિણામ એ થયો કે ભારતની અર્થવ્યવસ્થા પાટા પર આવી અને વૃદ્ધિ દર પણ ઝડપી થયો.
મનમોહન સિંહના નિધનના સમાચારને વિદેશી મીડિયા માં પણ સારી જગ્યા મળી છે. ખાસ કરીને પશ્ચિમના મીડિયા માં મનમોહન સિંહના યોગદાન અને તેમની વિશેષતા પર ઘણું કહેવામાં આવી રહ્યું છે.
બ્રિટિશ અખબાર ફાઇનાન્શિયલ ટાઇમ્સે લખ્યું છે, “1991 થી 1996 સુધી નાણાં મંત્રી તરીકે મનમોહન સિંહે રાજકીય ઇચ્છાશક્તિ બતાવતા, ભારતીય અર્થવ્યવસ્થાને દાયકાઓના અલગાવ અને સ્થિરતાને દૂર કરવા માટે ઘણા મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય લીધા હતા. મનમોહન સિંહે આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર અને ખાનગી રોકાણ માટે ભારતીય અર્થવ્યવસ્થાનું દરવાજું ખોલ્યું હતું.”
ફાઇનાન્શિયલ ટાઇમ્સે આગળ લખ્યું છે, ”ઓક્સફોર્ડ ટ્રેન્ડ અર્થશાસ્ત્રી તેમની સૌમ્યતા, વિનમ્રતા અને ઈમાનદારી માટે જાણીતા હતા. 2004માં સોનિયા ગાંધીના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસ પાર્ટીને જીત મળી તો પ્રધાનમંત્રી તરીકે મનમોહન સિંહને પસંદ કરવામાં આવ્યા. મનમોહન સિંહને ગાંધી પરિવારએ આ માટે પણ પસંદ કર્યા હતા કે તેઓ રાહુલ ગાંધી માટે રાજકીય પ્રતિસ્પર્ધી નથી બનતા.”
”ત્યારે રાહુલ ગાંધી રાજકારણમાં નવા હતા અને વસ્તુઓને સમજવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા. 2009માં મનમોહન સિંહના બીજા કાર્યકાળને મોટા સુધારાના અવસર તરીકે જોવામાં આવી રહ્યું હતું પરંતુ આ જ કાર્યકાળમાં તેમની રાજકીય કારકિર્દીનો અંત એક નબળા નેતા તરીકે થયો. અહીં સુધી કે તેમની પોતાની પાર્ટીમાં અલગ-અલગ પડી ગયા હતા અને સરકારના મંત્રીઓ પર ભ્રષ્ટાચારના ઘણા આરોપો લાગ્યા.”
મનમોહન સિંહનો જન્મ 1932માં જે ગામમાં થયો હતો, તે અવિભાજિત ભારતનો ભાગ હતો. હવે આ ગામ પાકિસ્તાનમાં છે. પાકિસ્તાન બન્યા પછી મનમોહન સિંહનો પરિવાર ભારત આવી ગયો હતો.
કેમ્બ્રિજ અને ઓક્સફોર્ડમાંથી અભ્યાસ કર્યા પછી મનમોહન સિંહે થોડા વર્ષો સુધી સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં કામ કર્યું અને પછી 1969માં ભારત પરત આવ્યા હતા.
પ્રેરણાદાયક સફર
1971માં મનમોહન સિંહ વાણિજ્ય મંત્રાલયમાં આર્થિક સલાહકાર બન્યા અને ત્યારબાદ તેમણે સરકારમાં ઘણા મહત્વપૂર્ણ પદોની જવાબદારી સંભાળી.
પરંતુ મનમોહન સિંહને મુખ્યત્વે 1991ના આર્થિક સુધાર માટે યાદ કરવામાં આવે છે.
ત્યારે ભારત ગંભીર આર્થિક સંકટમાંથી પસાર થઈ રહ્યું હતું. વિદેશી ચલણ ભંડાર ખાલી થઈ ગયું હતું. ભારતને ત્યારે આંતરરાષ્ટ્રીય ચલણ ભંડાર એટલે કે આઈએમએફમાં સોનું ગીર્વે રાખવું પડ્યું હતું.
ત્યારે ભારતનું વિદેશી ચલણ ભંડાર લગભગ ખાલી થઈ ગયું હતું. એક અબજ ડોલરથી પણ ઓછું બચ્યું હતું. આ ડોલર માત્ર 20 દિવસના તેલ અને ખાદ્ય બિલના ચુકવણીમાં ખતમ થઈ જતા.
ભારત પાસે એટલું વિદેશી ચલણ પણ નહોતું કે બાકી દુનિયા સાથે વેપાર કરી શકે. ભારતનું વિદેશી કરજ 72 અબજ ડોલર સુધી પહોંચી ગયું હતું.
બ્રાઝિલ અને મેક્સિકો પછી ભારત ત્યારે વિશ્વનું ત્રીજું સૌથી મોટું કરજદાર દેશ હતું. દેશની અર્થવ્યવસ્થા અને સરકાર પર લોકોનો વિશ્વાસ ખતમ થવા લાગ્યો હતો.
મોંઘવારી, રાજસ્વ ખોટ અને ચલણ ખાતાની ખોટ બે અંકમાં પહોંચી ગઈ હતી.
1990માં ભારતના આર્થિક સંકટની કેટલાક આંતરરાષ્ટ્રીય કારણો પણ હતા. 1990માં ગલ્ફ વોર શરૂ થયું અને તેનો સીધો અસર ભારત પર પડ્યો.
વૈશ્વિક સ્તરે તેલની કિંમતો વધી ગઈ અને તેની ઝપેટમાં ભારત પણ આવી ગયો. 1990-91માં પેટ્રોલિયમ આયાત બિલ બે અબજ ડોલરથી વધીને 5.7 અબજ ડોલર થઈ ગયું. તેલની કિંમતો વધવાથી અને આયાતના વોલ્યુમમાં વૃદ્ધિના કારણે એવું થયું.
તેની સીધી અસર ભારતના વેપાર સંતુલન પર થઇ. આ ઉપરાંત ખાડીના દેશોમાં કામ કરતા ભારતીયોની કમાણી પણ ખરાબ રીતે પ્રભાવિત થઈ અને તેનાથી વિદેશોમાંથી આવનારા રેમિટેન્સ પર અસર પડી.
ત્યારે ભારતમાં રાજકીય અનિશ્ચિતતા પણ વધી ગઈ હતી. 1990 થી 91 વચ્ચે રાજકીય અસ્થીરતા ચરમ પર રહી.
1989ના સામાન્ય ચૂંટણીમાં રાજીવ ગાંધીના નેતૃત્વવાળી કોંગ્રેસે ગઠબંધન સરકાર બનાવવા માટે ના પાડી હતી. તેનો પરિણામ એ થયો કે કોંગ્રેસ પછી બીજી સૌથી મોટી પાર્ટી જનતા દળે વિશ્વનાથ પ્રતિપ સિંહના નેતૃત્વમાં ગઠબંધન સરકાર બનાવી.
પરંતુ આ ગઠબંધન સરકાર જાતિ અને ધર્મની લડાઈમાં ફસાઈ ગઈ. દેશભરમાં રમખાણો થયા. ડિસેમ્બર, 1990માં વીપી સિંહને રાજીનામું આપવું પડ્યું.
મે 1991માં સામાન્ય ચૂંટણી સુધી કાર્યકારી સરકાર રહી. આ રાજકીય અસ્થીરતા વચ્ચે 21 મે 1991ના રોજ રાજીવ ગાંધીની હત્યા કરી દેવામાં આવી.
મનમોહન સિંહે દેશની જવાબદારી સંભાળી ત્યારે ભારતની અર્થવ્યવસ્થા ઘૂંટણ ટેકવી ચૂકી હતી. એનઆરઆઈ પોતાના પૈસા કાઢવા લાગ્યા હતા અને નિકાસકારોને લાગવા લાગ્યું હતું કે ભારત તેમનું ઉધાર ચૂકવી શકશે નહીં.
મોંઘવારી સાતમા આસમાને હતી. તેલની કિંમતો વધારી દેવામાં આવી, આયાત રોકવામાં આવી, સરકારી ખર્ચામાં કાપ મૂકવામાં આવ્યો અને રૂપિયામાં 20 ટકા સુધીનું અવમૂલ્યન કરવામાં આવ્યું. બેંકોએ વ્યાજ દરોમાં વધારો કર્યો.
આઈએમએફએ ભારતને 1.27 અબજ ડોલરનું લોન આપી. પરંતુ આથી પરિસ્થિતિ સુધરી નહીં. નાણાકીય વર્ષ 1991ના અંત સુધી ચંદ્રશેખરની સરકાર 20 ટન સોનું ગીરવે રાખવા માટે મજબૂર થઈ.
જ્યારે પીવી નરસિંહ રાવ 21 જૂન 1991માં પ્રધાનમંત્રી બન્યા ત્યારે એવું લાગતું હતું કે ભારત વિદેશી દેવું નક્કી તારીખે ચૂકવી શકશે નહીં અને ડિફોલ્ટર જાહેર થઈ જશે. પરંતુ પીવી નરસિંહ રાવે નાણાં મંત્રી મનમોહન સિંહ દ્વારા ઘણા સુધારાઓ કર્યા અને ભારતીય અર્થવ્યવસ્થામાં માળખાકીય ફેરફારના કારણે વસ્તુઓ નિયંત્રિત થઈ શકી.
ફાઇનાન્શિયલ ટાઇમ્સે લખ્યું છે, ”મનમોહન સિંહે તેને તક તરીકે લીધો અને ભારતના લાઇસન્સ રાજને ખતમ કરવાનું શરૂ કર્યું. આ સાથે જ ભારતની નિયંત્રિત અર્થવ્યવસ્થાનો એક યુગ ખતમ થયો. તેમને ખતમ કરવામાં ત્યારે મનમોહન સિંહને ભારતના તત્કાલીન પ્રધાનમંત્રી પીવી નરસિંહ રાવનો સંપૂર્ણ સહયોગ મળ્યો હતો. ભારતની અર્થવ્યવસ્થા જે બે અને ત્રણ ટકાની વૃદ્ધિ દરથી વધી રહી હતી, તે લગભગ 9 ટકાની દરથી વધવા લાગી.
ફાઇનાન્શિયલ ટાઇમ્સે લખ્યું છે, ”મનમોહન સિંહનો પહેલો કાર્યકાળ ખેડૂતોને કરજ માફી, મનરેગા અને આરટીઆઈ માટે જાણીતો છે. પરંતુ આ જ કાર્યકાળમાં સિંહે અમેરિકા સાથેના સંબંધોને નવું પરિમાણ આપ્યું. તે પહેલાં અમેરિકા એ ભારત પર પરમાણુ પરીક્ષણના કારણે ઘણા પ્રકારના પ્રતિબંધ લગાવી દીધા હતા. અમેરિકા સાથે પરમાણુ કરાર માટે મનમોહન સિંહે 2008માં પોતાની સરકારને દાવ પર લગાવી દીધી હતી. આ કરારને પૂર્ણ કરીને મનમોહન સિંહે શીત યુદ્ધના સમયથી બન્ને દેશો વચ્ચે ચાલતા આવેલા અવિશ્વાસને ખતમ કર્યો હતો.”
મનમોહન સિંહે તેમના બીજા કાર્યકાળના છેલ્લા મહિને કહ્યું હતું, ઇતિહાસ તેમના પ્રત્યે વર્તમાન મીડિયાની તુલનામાં વધુ ઉદાર હશે.
‘મનમોહન સિંહે સપનાઓને પીછો કરવો શીખવ્યો’
અમેરિકી મીડિયા આઉટલેટ બ્લૂમબર્ગે લખ્યું છે કે મનમોહન સિંહની વ્યક્તિગત વાર્તા લોકોને આત્મવિશ્વાસથી ભરપૂર કરી દે છે. 15 વર્ષનો શીખ શરણાર્થી છોકરો, જેના પરિવારને 1947માં ભારતના વિભાજન પછી પોતાનું ઘર છોડવું પડ્યું. પછી આ જ છોકરો ઓક્સફોર્ડ અને કેમ્બ્રિજમાં અભ્યાસ કરવા જાય છે અને ટોપનો ટેકનોક્રેટ બને છે.
બ્લૂમબર્ગે લખ્યું છે, ”મનમોહન સિંહ અમને આ ખાતરી આપવામાં સફળ રહ્યા કે સામ્યવાદી વ્યવસ્થા પછી બજાર કેન્દ્રિત અર્થવ્યવસ્થામાં અમે અમારા સપનાઓને પીછો કરી શકીએ છીએ. શિક્ષણ અને કઠિન મહેનત દ્વારા અમારી જિંદગી અમારા માતા-પિતાની જિંદગીથી સારી હોઈ શકે છે. સફળતા ફક્ત વિશેષાધિકાર પ્રાપ્ત લોકો સુધી મર્યાદિત રહી શકતી નથી.”
બ્લૂમબર્ગે લખ્યું છે, ”1990ના દાયકાના આર્થિક સુધાર ભારતમાં સરકારો બદલવા છતાં ચાલુ રહ્યો. પરંતુ પ્રધાનમંત્રી તરીકે મનમોહન સિંહનો બીજો કાર્યકાળ ખરાબ રીતે ઘેરાયેલો હતો. એક બાજુ ક્રોની કેપિટલિસ્ટ સરકારી બેંકોમાંથી કરજ લઈને સ્વિસ બેંકના ખાતામાં ટ્રાન્સફર કરી રહ્યા હતા તો બીજી બાજુ વિપક્ષ તેમને અનિર્ણયની સ્થિતિમાં હોવાનો અને ભ્રષ્ટાચારમાં ડૂબેલા હોવાનો આરોપ લગાવી રહ્યા હતા. મોંઘવારી આસમાને હતી અને રૂપિયો નબળો થઈ રહ્યો હતો.”
મનમોહન સિંહે તેમની છેલ્લી પત્રકાર પરિષદમાં કહ્યું હતું, ”મને નથી લાગતું કે હું નબળો પ્રધાનમંત્રી છું.” તેના થોડા મહિના પછી જ નરેન્દ્ર મોદીને 2014ના સામાન્ય ચૂંટણીમાં જબરદસ્ત જીત મળી.
બ્લૂમબર્ગે લખ્યું છે, ”નવેમ્બર 2016માં પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ નોટબંધીની જાહેરાત કરી અને તેના હેઠળ ચલણમાં રહેલી ભારતની 86 ટકા ચલણ ગેરકાયદેસર થઈ ગઈ. મનમોહન સિંહે ત્યારે તેને વિનાશકારી પગલું ગણાવીને કહ્યું હતું કે તેનાથી સંગઠિત લૂંટને પ્રોત્સાહન મળશે. મનમોહન સિંહની આ આગાહી સાચી સાબિત થઈ હતી.”
”મનમોહન સિંહનું નિધન ત્યારે થયું છે, જ્યારે ભારતમાં યોગ્ય લોકોની કમી દેખાઈ રહી છે, વિકાસ સમાવેશી નથી, મોટાભાગના ઉદ્યોગપતિઓને લાગે છે કે આર્થિક શક્તિનું કેન્દ્રિકરણ થઈ રહ્યું છે, મધ્યમ વર્ગ ટેક્સથી પરેશાન છે અને ગરીબ વ્યવસ્થાથી બહાર થઈ રહ્યો છે. ભારતમાં ધાર્મિક વિવાદ વધી રહ્યો છે અને નીતિ નિર્માતા કોઈપણ રીતે સત્તા મેળવવામાં લાગેલા છે.”
બ્લૂમબર્ગે લખ્યું છે, ”ભારત વિશ્વની પાંચમી મોટી અર્થવ્યવસ્થા છે અને શક્ય છે કે થોડા વર્ષોમાં ત્રીજી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બની જાય. પરંતુ મુખ્યત્વે આ આંકડાઓનો ખેલ છે. ભારતમાં વિકાસ અસમાનતાઓથી ભરેલો છે. 1.4 અબજની વસ્તીમાં એક નાનું વર્ગ ધનકુબેર છે. હજી પણ ભારતમાં પ્રતિ વ્યક્તિ આવક 2500 ડોલર પ્રતિ વર્ષ છે જ્યારે દક્ષિણ કોરિયામાં પ્રતિ વ્યક્તિ આવક 35 હજાર ડોલર છે.”
અમેરિકી અખબાર ન્યુયોર્ક ટાઇમ્સે લખ્યું છે, ”મનમોહન સિંહ શીખ સમુદાયમાંથી હતા અને પહેલીવાર કોઈ શીખ ભારતનો પ્રધાનમંત્રી બન્યો હતો. સોનિયા ગાંધીએ 2018માં કહ્યું હતું કે મનમોહન સિંહ પ્રધાનમંત્રી ત્યારે બન્યા હતા, જ્યારે ભારતની ધર્મનિરપેક્ષતા ખતરમાં હતી. થોડા જ મહિનામાં મનમોહન સિંહે સાબિત કરી દીધું હતું કે જે ટોચ પર બેઠેલું વ્યક્તિ છે, તે વિભાજનકારી નથી. કોઈપણ સમુહ અથવા વ્યક્તિને ડરવાની જરૂર નથી.”
