એક સમય હતો જ્યારે ભારતમાં મોટી સંખ્યામાં ગીધ જોવા મળતા હતા.
પશુઓના શબોની શોધમાં ગીધ વિશાળ જમીન પર ચક્કર મારતા હતા. ક્યારેક તેઓ એરપોર્ટથી ઉડાન ભરે ત્યારે જેટ એન્જિનમાં ફસાઈને પાઇલટ્સ માટે જોખમ પેદા કરતા.
પણ બે દાયકાથી થોડો જ વધુ સમય જ ગયો છે જ્યારે બીમાર ગાયોનું ઉપચાર કરવા માટે ઉપયોગ થતી અમુક દવાઓના કારણે ભારતમાં મોટી સંખ્યામાં જોવા મળતા આ ગીધો મરવા લાગ્યા.
1990ના દાયકાના મધ્યમાં 5 કરોડની વસ્તી ધરાવતી ગીધોની સંખ્યા ડાઈકલોફેનાક નામની દવાની કારણે લગભગ શૂન્ય પર પહોંચી ગઈ. ‘ડાઈકલોફેનાક’ પશુઓ માટે એક સસ્તી ગેર-સ્ટેરોઇડલ પેઈન કિલર દવા છે, જે ગીધો માટે ઘાતક છે.
જે પણ ગીધ આ દવાથી ઉપચાર કરાયેલા પશુઓના શબોને ખાય છે, તે કિડની ફેલિયરના કારણે મૃત્યુ પામતા હતા. ભારતીય પક્ષીઓની સ્થિતિ પર નવા રિપોર્ટ અનુસાર, વર્ષ 2006માં પશુઓના ઉપચારમાં ડાઇક્લોફેનાક દવા ના ઉપયોગ પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધા પછી કેટલીક જગ્યાઓ પર ગિધોની મોતમાં ઘટાડો આવ્યો. પરંતુ ઓછામાં ઓછી ત્રણ જાતિઓ પર તેનો લાંબો સમયગાળા સુધી અસર થઈ અને તેને 91થી 98 ટકા સુધી નુકસાન થયું.
પાંચ લાખ લોકોના મોત કેવી રીતે થઇ ગયા?
અમેરિકન ઈકોનૉમિક એસોસિએશન જર્નલમાં પ્રસિદ્ધ અભ્યાસમાં કહેવામાં આવ્યું છે, “અજાણતામાં આ પક્ષીઓના મોતના કારણે ઘાતક બેક્ટેરિયા અને ચેપ ફેલાઇ ગયો. આ કારણે પાંચ વર્ષોમાં આશરે પાંચ લાખ લોકોનાં મોત થઈ ગયાં.”
અમેરીકન ઇકોનોમિક એસોસિએશન જર્નલમાં પ્રકાશિત અભ્યાસમાં કહેવામાં આવ્યું છે, “અજાણ્યામાં આ પક્ષીઓના મોતના કારણે ઘાતક બેક્ટેરિયા અને ચેપ ફેલાયા. આથી પાંચ વર્ષમાં અંદાજે પાંચ લાખ લોકોનાં મોત થયાં.”
અભ્યાસના એક લેખક અને શિકાગો યુનિવર્સિટી ખાતે હેરિસ સ્કૂલ ઑફ પબ્લિક પૉલિસીનાં સહાયક પ્રોફેસર ઇયાલ ફ્રેંક કહે છે, એવું મનાય છે કે ગીધ પ્રકૃતિને શુદ્ધ રાખે છે, તેઓ આપણા પર્યાવરણમાંથી બેક્ટેરિયા અને બીમારીથી મરેલા ગયેલા પશુઓને દૂર કરવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. તેમના વિના બીમારીઓ ફેલાઈ શકે છે.”
માનવ આરોગ્યમાં ગિધોની ભૂમિકા, જંગલી જીવનની રક્ષાના મહત્વને રેખાંકિત કરે છે.
બધા જીવ આપણા ઇકોસિસ્ટમમાં અલગ અલગ કામ કરે છે જે અમારા જીવન પર અસર કરે છે.
ફ્રેન્ક અને તેમના બીજા લેખક અનંત સુદર્શને ગિધોની સંખ્યા ઘટવા પહેલાં અને પછી, ઐતિહાસિક રીતે ઓછા ગિધોની વસ્તી ધરાવતી ભારતીય જીલ્લાઓ અને ગિધોથી સમૃદ્ધ જીલ્લાઓમાં માનવ મૃત્યુ દરની સરખામણી કરી.
તેમણે રેબીસ વેક્સીનની વેચાણ, જંગલી કુતરાઓની સંખ્યા અને પાણી પુરવઠામાં બીમારીઓ ફેલાવતી લક્ષણોની તપાસ કરી.
તેમણે જોયું કે સોજો ઘટાડતી દવાઓનું વેચાણ વધવાની સાથે ગિધોની વસ્તી ઘટ્યા પછી, તે જીલ્લાઓમાં માનવ મૃત્યુ દરમાં 4% થી વધુ વધારો થયો, જ્યાં આ પક્ષીઓ મોટા પ્રમાણમાં હતા.
શોધકોએ આ પણ શોધ્યું કે તેનો પ્રભાવ પશુઓની મોટી વસ્તી ધરાવતાં શહેરી વિસ્તારોમાં સૌથી વધુ હતો, જ્યાં પશુઓના શબોને ફેંકવું સામાન્ય હતું.
શોધકોએ અંદાજ લગાવ્યો કે વર્ષ 2000 અને 2005 ની વચ્ચે, ગિધોની વસ્તી ઘટવાને કારણે દર વર્ષે અંદાજે એક લાખ કરતાં વધુ લોકોનાં મોત થાય છે. પરિણામે દરેક વર્ષે દેશને સમય પહેલાં થતા આટલા મૃત્યુઓથી 69 અબજ ડૉલરનું નુકસાન સહન કરવું પડ્યું.
પ્રજાતિના લુપ્ત થવાથી મનુષ્ય પર શું અસર પડે છે?
આ મૃત્યુ બિમારીઓ અને બેક્ટેરિયા ફેલાવવાના કારણે થયાં, જેમને સામાન્ય રીતે ગિધો પર્યાવરણમાંથી દૂર કરી દે છે.
ઉદાહરણ તરીકે ગિધો વગર કૂતરાઓની સંખ્યા વધી ગઈ અને લોકોને હડકવા જેવી બિમારીનો સામનો કરવો પડ્યો.
ત્યારે હડકવાની વેક્સીનનું વેચાણ વધ્યું પણ પૂરતી માત્રામાં ઉપલબ્ધ ન હતી. ગિધોની જેમ કૂતરાઓ સડતાં અવશેષોને સાફ નથી કરી શકતાં, જેના કારણે બેક્ટેરિયા પીવાના પાણી સુધી પહોંચ્યાં. પાણીમાં મલ જનિત બેક્ટેરિયા બમણા કરતાં પણ વધુ થઈ ગયાં.
વૉર્વિક યુનિવર્સિટી માટે એસોસિએટ પ્રોફેસર અને આ અભ્યાસના સહ-લેખક સુદર્શન કહે છે, “ભારતના ગિધોની સંખ્યા ઘટવી એ ખાસ કરીને આ વાતના સ્પષ્ટ ઉદાહરણ છે કે કોઈ જાતિના ખતમ થવાથી માનવજાતને કેટલી મોટી અને અપેક્ષિત કીમત ચૂકવવી પડી શકે છે.”
તેમણે જણાવ્યું, “આ બાબતે નવા રાસાયણોને દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા, પરંતુ અન્ય માનવીય પ્રવૃત્તિઓ જેમ કે નેચરલ હેબિટેટ એટલે પ્રાકૃતિક નિવાસ ખત્મ થવો, વન્યજીવ વેપાર અને હવે જળવાયુ પરિવર્તનનો જાનવરો પર પ્રભાવ પડે છે અને તેના કારણે આપણા ઉપર પણ પ્રભાવ પડે છે.”
“આ કિંમતોને સમજવી અને ખાસ કરીને આ મુખ્ય જાતિઓના સંરક્ષણ માટે લક્ષિત સંસાધનો અને નિયમો સમજવું જરૂરી છે.”
પશુઓના શબને દૂર કરવા માટે ખેડૂતો ગીધ પર રાખતા હતા આધાર
ભારતમાં ગિધની જેમ જેમ જે જાતિઓને સૌથી વધુ નુકસાન થયું છે તેમાં સફેદ પાંખોવાળા ગિધ, ભારતીય ગિધ, લાલસર ગિધનો સમાવેશ થાય છે. આ જાતિઓમાં 2000ના દાયકાની શરૂઆતથી સૌથી મહત્વપૂર્ણ રીતે લાંબાગાળાનો ઘટોડો નોંધાયો. તેમની વસ્તીમાં તે સમયથી અત્યાર સુધી ક્રમશઃ 98 ટકા, 95 ટકા અને 91 ટકાનો ઘટાડો થયો છે.
ઇજિપ્તના ગિધ અને પ્રવાસી ગ્રિફોન ગિધમાં પણ નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો છે, પરંતુ તે વધુ વિનાશક નથી.
શોધકાઓના જણાવ્યા અનુસાર, “ભારતમાં 2019ની પશુ જનગણનામાં 50 કરોડથી વધુ પશુઓ નોંધાયા છે, જે દુનિયામાં સૌથી વધુ છે. જૂના સમયના ખેડૂત પશુઓના શબોને ઝડપથી નિકાલ કરવા માટે ગિધ પર નિર્ભર રહેતા.”
“ભારતમાં ગિધોની ઘટ એ કોઈ પણ પક્ષીની જાતિના મામલે અત્યાર સુધીની સૌથી ઝડપી ઘટ છે અને અમેરિકામાં પેસેન્જર પિજનના વિલુપ્ત થયા પછીની સૌથી મોટી ઘટ છે.”
સ્ટેટ ઑફ ઇન્ડિયન બર્ડ્સ રિપોર્ટ અનુસાર, ભારતની બાકી ગિધની વસ્તી હવે રક્ષિત વિસ્તારોની આસપાસ કેન્દ્રિત છે જ્યાં તેમની ખોરાકમાં સંભવિત રીતે દૂષિત પશુઓ કરતાં મરણ પામેલા વન્ય પ્રાણીઓ વધુ છે.
આ સતત ઘટ “ગિધો પર દેખાતા ખતરાઓ તરફ ઈશારો કરે છે, જે ગંભીર ચિંતાનો વિષય છે કારણ કે ગિધોની સંખ્યામાં ઘટાડાએ માનવ સુખાકારી પર નકારાત્મક અસર કરી છે.”
જાણકારોએ ચેતવણી આપી છે કે પશુઓ માટે ઉપયોગ થતી દવાઓ પણ ગિધો માટે મોટું જોખમ બની રહ્યું છે. હાલના સમયમાં મરણ પામેલા પશુઓને વધુ દફન કરવાના કારણે પશુઓના શબોની ઉણપ અને જંગલી કૂતરાઓના કારણે આ સમસ્યા વધુ ગંભીર બની છે.
તેથી ખનન અને ખોદકામ પણ મોટી સમસ્યા છે જે ગિધોની કેટલીક જાતિઓને માળા બનાવવાની રીતોને અસર કરે છે.
તો શું ગિધ પાછા આવશે? તે કહેવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ કેટલાક સંકેતો છે જે આશા જગાવે છે. ગયા વર્ષે 20 ગિધોને ઉછેરવામાં આવ્યા હતા, તેમના પગ પર સેટેલાઇટ ટેગ્સ મૂકવામાં આવ્યા અને પછી તેમને પશ્ચિમ બંગાળના એક વાઘ રિઝર્વમાં મુક્ત કરવામાં આવ્યા.
તાજેતરમાં એક સર્વેક્ષણમાં દક્ષિણ ભારતમાં 300થી વધુ ગિધ નોંધાયા છે. હાલમાં પણ તે પૂરતું નથી. ગિધોની વસ્તીને વધારવા માટે હજી ઘણું કામ કરવાની જરૂર છે.
